«فَاعلَم اَنَّهُ لا اِلَهَ اِلاَّ اللهُ وَاستَغفِر لِذَنبِک وَلِلمُؤمِنِینَ وَالمُؤمِنَاتِ» (محمد صلی الله علیه و آله: ۱۹). لازم است در اینجا معنی «استغفار» را توضیح بدهم. چون در سوره‌ی «فتح» هم با آن کار داریم، لذا توضیحاتی را عرض می‌کنم تا نگاهی دقیق تر به معنای استغفار در سوره فتح بیندازیم.

ریشه‌ی «استَغفِر»، «غَفَرَ» است؛ یعنی طلب مغفرت کن، برای ذَنب خودت. «ذنب»؛ یعنی گناه، یعنی اشتباه؛ یک مفهوم عام دارد که هم گناه را شامل می‌شود و هم اشتباه را؛ «برای گناه یا اشتباه خودت، از خدا طلب مغفرت کن».

در فرهنگ من و شما «استغفار»، یک معنای آشکار دارد و یک معنای مخفی. لذا اکثر مفسران هم وقتی به این آیه و امثال این‌ها می‌رسند، بسیار زیاد سخن می‌گویند؛ هرکسی می‌خواهد یک بیانی کند؛ یکی می‌خواهد از این آیه استفاده کند که پس پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم معصوم نیست، نعوذ باللّه؛ یکی می‌خواهد از این آیه استفاده کند که بگوید پس ذنب یعنی پیامد، یا… خلاصه هرکس سخنی می‌گوید، به‌طوری که در نتیجه‌گیری، درمی‌مانیم.

نگاهی دقیق تر به معنای استغفار

طلب مغفرت، دو حیثیت دارد:

1. رفع؛ یعنی برطرف کردن،
2. دفع؛ یعنی پیشگیری کردن.

انسان به انسان بودنش (این حرف را قطع نظر از اتصال انسان به خدا در نظر بگیرید)، انسان به انسان بودنش، عین فقر است، عین ضعف است، عین عجز است، عین جهل است. انسان به انسان بودنش، هیچ‌چیزی نیست. اَجوَف است؛ یعنی هیچ وجودی برای انسان، منهای اتصالش به خدا، نیست. لذا انسان به دلیل انسان بودنش، اگر مغفرت الهی؛ که یعنی پوشاندن عجزش، پوشاندن جهلش، پوشاندن نقصش، پوشاندن عیبش نباشد، اگر مغفرت الهی نباشد، هر انسانی در آسیب گناه و خطاست؛ هر انسانی!

ما به دو صورت مشمول مغفرت هستیم

یک مغفرت آن است که قبل از گناه و اشتباه می‌رسد (عامل گناه و اشتباه نکردن)، یک مغفرت هم آن است که بعد از گناه و اشتباه می‌رسد. دلیل این سخن کجاست؟ سوره‌ی مبارکه‌ی «فتح» به پیغمبر صلی الله علیه و آله و سلّم می‌گوید: «اِنَّا فَتَحنَا لَكَ فَتحًا مُّبِینًا، لِّیَغفِرَ لَكَ اللهُ مَا تَقَدَّمَ مِن ذَنبِكَ وَمَا تَاَخَّرَ». ما یک فتح آشکار برای تو رساندیم، یک گشایش آشکار برای تو رساندیم، تا خدا آن گناهان گذشته و آینده‌ی تو را مشمول مغفرت قرار دهد. مفهوم این را که گناهان گذشته را مشمول مغفرت قرار دهد، می‌دانیم، یعنی مثلاً شما یک گناهی کرده باشید، خدا ببخشد. اما گناهان آینده‌ی تو را مشمول مغفرت قرار دهد، به چه معناست؟ یعنی بخشیده می‌شود.

آیا این به معنای تجویز گناه است؟

اگر خیال کنیم بخشیدن حتماً باید بعد از گناه باشد، بخشش گناه آینده، یعنی مجوز گناه. درحالی‌که «مغفرت» در این آیه، نه نسبت به ماتقدمش، نه نسبت به ماتأخرش، حیثیت رفع و برطرف کردن ندارد؛ حیثیت دفع دارد.

بله؛ پیغمبر خدا هم باید استغفار کند و مشمول مغفرت الهی باشد؛ و اتفاقاً همین مغفرت الهی است که او را معصوم از گناه کرده. به همین خاطر است که آن حضرت و معصومان ما علیهم‌السلام علی‌الدوام مشمول استغفارند، علی الدوام! «استغفراللّه ربی، استغفراللّه ربی؛ خدایا من را مشمول مغفرت قرار بده، خدایا من را مشمول مغفرت قرار بده،…» یابن رسول اللّه صلی الله علیه و آله و سلّم، آخر مگر چه کار کرده‌ای که استغفار می‌کنی؟ برخی می‌گویند که «ایشان این‌ها را می‌گوید تا به شما یاد بدهد.» بله؛ به ما یاد می‌دهد، اما نه اینکه خودش نیاز به مغفرت ندارد. می‌گوید اصلاً این مغفرت اگر نباشد، چه مانعی هست که منِ امام علی، به گناه نیفتم؟

عصمت با مغفرت خداست. عصمت، فقط موهبتی نیست، عصمت اکتسابی هم هست، کسانی هستند که خودشان با تمرین به عصمت می‌رسند. شما می‌بینید که این‌ها بیش از همه در حال استغفارند، آناً فآناً. قبل از اینکه گناه پیش بیاید، قبل از اینکه گناه کند، قبل از اینکه خراب کند و بعد بگوید «استغفراللّه ربی و اتوب و الیه».

استغفارهای امثال ما، فقط برای ترمیم این کوزه‌هایی است که می‌شکنیم. اما آن‌ها اصلاً نمی‌گذارند بشکند؛ بلکه مغفرت را حائل می‌کنند و راه گناه کردن بسته می‌شود.

بنابراین می‌شود مغفرت خدا را حتی قبل از خطا و قبل از گناه، جلب کرد.

درسگفتار سوره محمد صلی الله علیه و آله و سلّم
هیئت قرآن و ولایت – تهران
پاییز سال ۱۳۹۳